Указ Аляксандра Лукашэнкі ад 4 верасня № 278 “Аб парадку выдачы дакументаў і ажыццяўлення дзеянняў” пазбаўляе замежныя ўстановы Беларусі магчымасці падаўжаць тэрмін дзеяння пашпарта беларускага грамадзяніна і выдаваць новыя дакументы. Скасуецца права консульстваў удзельнічаць у працэдуры адчужэння маёмасці, уключаючы нерухомасць і аўтамабілі. Такія здзелкі можна будзе ажыццяўляць пры асабістай яўцы ў адпаведныя дзяржорганы або на падставе даверанасці, аформленай на тэрыторыі Беларусі (раней такія даверанасці афармляліся ў дыппрадстаўніцтвах).
Дакумент, што набыў моц 7 верасня, стварае цяжкасці для тысяч беларусаў, якія ўцяклі ад палітычнага пераследу. Сітуацыю “Позірк“ абмеркаваў з юрыстам-міжнароднікам, кандыдатам юрыдычных навук, экспертам Беларускага Хельсінкскага камітэта Кацярынай Дэйкала.
“Дзяржава забірае вялізную групу грамадзян з-пад сваёй юрысдыкцыі”
— Ці ёсць прэцэдэнты, калі людзі ўжо былі ў падобнай сітуацыі, і ці былі выхады з яе?
— Г. зв. белаэмігранты, якія ўцяклі з Расійскай імперыі пасля рэвалюцыі 1917 года, аказаліся з пашпартамі ўжо неіснуючай дзяржавы. Фрыцьёф Нансэн, вядомы падарожнік, навуковец і вярхоўны камісар па ўцекачах Лігі Нацый прапанаваў распрацаваць спецыяльны дакумент для такіх людзей, які б не дазваляў ім станавіцца апатрыдамі. Ён зараз вядомы як “пашпарт Нансена” — папярэднік сучаснага пашпарта ўцекача. Яго тады прызналі каля 50 дзяржаў. Нашая сітуацыя адрозніваецца, таму што ў нас дзяржава нікуды не знікла. Яно ёсць, яно прызнана, яго юрысдыкцыя прызнаецца, і пашпарт беларускі прызнаецца. Атрымліваецца так, што дзяржава проста добраахвотна адбірае вялізную групу грамадзян з-пад сваёй юрысдыкцыі і кажа: вось гэтых я больш не абараняю. І гэта, вядома, праблема, таму што зараз такая колькасць людзей прызнана ўцекачамі наўрад ці можа быць. У дзяржавы, на тэрыторыі якой знаходзяцца ўцекачы, павышаныя абавязацельствы адносна іх, вышэйшыя, чым адносна легалізаваных паводле іншых падстаў. Працэдура атрымання статусу ўцекача дастаткова складаная. Ці можа дзяржава ўвогуле забяспечыць усе гэтыя абавязальніцтвы ў дачыненні да столькіх людзей?
Вырашэнне пытання будзе залежаць ад волі дзяржавы знаходжання, ад таго, што яна палічыць для сябе больш прымальным, аптымальным з пункту гледжання сваіх рэсурсаў і працэдур.
“Для “пашпарта новай Беларусі” існуе шэраг палітыка-тэхнічных перашкод”
— Ці можа “пашпарт новай Беларусі”, які распрацоўваецца дэмакратычнымі сіламі, вырашыць гэтую праблему для беларусаў за мяжой?
— У нейкай ступені, але ёсць шэраг палітыка-тэхнічных перашкод, у тым ліку код, які даецца пашпарту па кодзе краіны. Такія коды ёсць толькі ў прызнаных дзяржаў, проста так у нейкіх дыяспар ці народаў гэтых кодаў быць не можа, таму што яны прывязаны да тэрыторыі іх юрысдыкцыі. Ці пойдуць нейкія дзяржавы — члены ЕС на тое, каб даць свой код гэтаму пашпарту? Я не ведаю, як гэта можа вырашыцца. Хаця Лукашэнка, вядома, сваім указам вельмі дапамог дэмакратычным сілам.
“Праблема патрабуе ўвагі на ўзроўні еўрапейскай супольнасці”
— Бываюць выключныя сітуацыі, дзякуючы якім мяняецца заканадаўства, як было з “белай эміграцыяй” і “пашпартам Нансена”. Ці можа Беларусь зараз стаць своеасаблівым “нулявым пацыентам”?
— Так, сітуацыя складваецца так, што беларускі выпадак можа стаць “нулявым пацыентам”, я цалкам дапускаю гэта. Але для гэтага павінна быць воля міжнароднай супольнасці. Таму што “нулявы пацыент” у гэтым плане можа атрымацца не таму, што пацыент жадае быць нулявым, а калі ўсе астатнія вакол таксама жадаюць, каб ён быў такім. Такія фінты рэжыму яшчэ больш дапамагаюць. Ужо на ўзроўні ААН прызнана, што ўчыняюцца злачынствы супраць чалавечнасці, на ўзроўні Рады Еўропы падрыхтаваны даклад аб беларускіх палітычных эмігрантах. Гэта значыць, на ўзроўні як мінімум Еўропы размова ідзе аб праблеме, што патрабуе ўвагі ўжо на ўзроўні рэгіёну.
Гэта выпадак, які дадае доказаў паразы ў правах усё большай і большай колькасці людзей у выгнанні, якія знаходзяцца там па палітычных прычынах. Для краін, дзе жыве большасць беларусаў, Польшчы і Літвы, якія з’ехалі, тысячы людзей без дзейных дакументаў — гэта праблема, якую трэба вырашаць. Зразумела, што ва ўсіх розныя тэрміны дзеяння пашпарта, але чым далей, тым такіх людзей будзе больш станавіцца. І вось у гэтым ужо яны, я спадзяюся, будуць зацікаўлены. Бо не могуць выслаць беларусаў, якіх пераследуюць па палітычных матывах. Еўрапейская канвенцыя забараняе высылку ў дзяржавы, дзе могуць пагражаць катаванні, а ў нас дзяржава, дзе злачынствы супраць чалавечнасці здзяйсняюцца ў адносінах да палітычных апанентаў.
— Указ закрануў не толькі людзей з апошняй хвалі эміграцыі, але і тых, хто з’ехаў даўно.
— Мне здаецца, яны трошкі апамятаюцца хаця б наконт тых, хто мае пастаянны від на жыхарства, можа быць, створаць для іх магчымасць дыстанцыйна падаваць заявы ў МЗС або МУС. Людзі жывуць у іншых краінах па 20-30 гадоў і не адмаўляюцца ад грамадзянства. Гэтым людзям з пастаянным відам на жыхарства прасцей будзе адмовіцца ад грамадзянства.
“Заканадаўча замацоўваецца дзяленне людзей на “правільных” і “няправільных”
— Ці мог рэжым пераследваць нейкія схаваныя выгады, прымаючы гэты ўказ?
— Сапраўды, здавалася б, ну навошта яму гэты шум? Я думаю, тут сукупнасць фактараў. Па-першае, сістэма дэградуе, махавік раскручваецца, і чым далей, тым менш там, унутры, застаецца стрымліваючых фактараў, якія раней усё ж прысутнічалі. Павялічваецца жаданне выслужыцца і паказаць сваю лаяльнасць, бо зараз там ідзе барацьба за выжыванне. Гэта значыць, што нехта “разумны” мог прыдумаць “геніяльную” ідэю і выказаць яе ўслых. І калі да 2020 года ў сістэме былі людзі, якія маглі не дапусціць увасаблення гэтай ідэі ў жыццё, то зараз такога ўжо не можа быць. Ёсць шэраг вар’яцкіх ідэй (пазбаўленне грамадзянства з той жа серыі), каб было “больш жорсткім”, і ніхто ўжо не смее запярэчыць, нават калі лічыць, што гэта трызненне.
Яшчэ ёсць просты момант, які вельмі характэрны для Лукашэнкі і гэтай сістэмы: помста, жаданне зрабіць гадасць, ускладніць жыццё. Яны шукаюць інструменты, якія могуць атрымаць тых, каго фізічна не могуць пасадзіць. Яны камісію прыдумалі для вяртання, і іх злуе, што нічога не атрымліваецца. Вось быццам бы з’ехалі людзі — і добра. Але потым іх пачынае гэта раздражняць: яны там нешта “вякаюць”, нешта робяць, гэта ўсё не спыняецца, і кабінет гэты (Аб’яднаны пераходны кабінет Святланы Ціханоўскай. — “Позірк“.) не разваліўся.
Я не бачу тут відавочных выгод. Гэтая сістэма працавала ўсё жыццё, гэта проста натуральныя функцыі дзяржавы, ад якіх яна вырашыла адмовіцца. І гэта тэндэнцыя. Можна сказаць, што з канца 2022-га — пачатку 2023 года рэжым зусім перастаў саромецца. Дыскрымінацыя па палітычных матывах была заўсёды, але фактычная. Цяпер жа ўсё ў большай колькасці сфер яна легалізуецца.
Вымываюцца кадры. Нармальныя людзі з сістэмы таксама вымыліся, вымываюцца канчаткова чалавечыя абліччы. Усё дрэннае, усё чорнае, што ў чалавеку можа быць, зараз дазволена, таму што дзяржава дазваляе. І гэта не можа не ўплываць і на заканадаўчую практыку, таму пачынаецца фармалізацыя беззаконня. Беларускі Хельсінкскі камітэт нядаўна выпусціў агляд “Правы чалавека ў Беларусі: асноўныя трэнды дзяржаўнай палітыкі” за першую палову 2023 года, і там мы якраз паказваем тэндэнцыю заканадаўчага дзялення людзей на “правільных” і “няправільных”.
Аднак усё, што не ўпісваецца ў сучаснасць, што не эвалюцыянуюць разам з грамадствам, рана ці позна заканчваецца. І гэты рэжым таксама. Гэта — натуральны адбор.