Аляксандр Дабравольскі
Выбары народных дэпутатаў СССР, якія адбыліся ўвесну 1989 года, былі першай электаральнай кампаніяй, якую можна назваць хаця б часткова дэмакратычнай.
Канкурэнтныя выбары сталі працягам працэсаў (перабудова, галоснасць, дэмакратыя і паскарэнне), распачатых у сярэдзіне 1980-х гадоў з ініцыятывы генеральнага сакратара ЦК КПСС Міхаіла Гарбачова.
А роўна 35 гадоў таму, 25 траўня 1989 года, выбраннікі правялі ў Маскве першае пасяджэнне I З’езда народных дэпутатаў СССР — вышэйшага дзяржаўнага органа, які падштурхнуў палітычныя пераўтварэнні ў краіне.
“Быў вельмі вялікі грамадскі ўздым, людзі хацелі перамен, верылі, што яны адбудуцца”
“Атмасфера 1989-га нагадвае мне тую, што была ў Беларусі ў 2020-м”, — адзначыў у размове з “Позіркам” абраны тады народным дэпутатам СССР Аляксандр Дабравольскі, цяпер старэйшы палітычны дарадца дэмакратычнага лідара Святланы Ціханоўскай.
Выбарчы парадак у 1989 годзе быў складаным: выбары праходзілі на адной і той жа тэрыторыі, але па розных акругах.
БОЛЬШ ПРА ВЫБАРЫ НАРОДНЫХ ДЭПУТАТАЎ
- Выбары народных дэпутатаў СССР прайшлі ў два туры — 26 сакавіка і 4 красавіка 1989 года.
- Па 750 чалавек абіралася ад тэрытарыяльных і нацыянальна-тэрытарыяльных акруг, а таксама ад агульнасаюзных грамадскіх арганізацый — усяго 2.250.
- З’езд народных дэпутатаў як вышэйшы орган улады Савецкага Саюза атрымаў выключнае права на прыняцце Канстытуцыі і законаў, рашэнняў па пытаннях нацыянальна-дзяржаўнага ладу; вызначэнне асноўных кірункаў унутранай і знешняй палітыкі; абранне Камітэта канстытуцыйнага нагляду, урада, старшынь Вярхоўнага савета, Вярхоўнага і Вышэйшага арбітражнага судоў, генеральнага пракурора.
- I З’езд народных дэпутатаў праходзіў з 25 траўня па 9 чэрвеня.
- У выніковай пастанове гаварылася пра “паслядоўнае пашырэнне правоў рэспублік шляхам удасканалення дзеючага заканадаўства”, а таксама пра “стварэнне камісіі па падрыхтоўцы новай Канстытуцыі СССР як федэратыўнай дзяржавы”.
“Я абіраўся па тэрытарыяльнай выбарчай акрузе ў трох раёнах Мінска — Ленінскім, Кастрычніцкім і Цэнтральным. Але была яшчэ ў рамках гэтых раёнаў нацыянальна-тэрытарыяльная акруга. <…> Частка дэпутатаў дэлегавалася ад арганізацый: КПСС, камсамола, прафсаюзаў, некаторых іншых грамадскіх арганізацый”, — сказаў палітык.
Падлік галасоў збольшага быў сумленным. Раней ужо праходзілі выбары, на якіх галасы сапраўды лічылі, розніца толькі ў тым, што кампаніі былі безальтэрнатыўнымі — своеасаблівым рытуалам, калі выбаршчыкі ставілі галачкі за адзінага кандыдата. Выбраныя такім чынам дэпутаты, як правіла, нічога не вырашалі.
У 1989 годзе людзі ўпершыню сутыкнуліся з тым, што на выбарах можна не толькі абраць некага, але і з некага.
Юрый Варонежцаў, Аляксандр Дабравольскі, Васіль Быкаў (злева направа) і іншыя на З'ездзе народных дэпутатаў СССР у 1989 годзе
Канкурэнтамі Дабравольскага былі рабочы прадпрыемства “Інтэграл” Мікалай Татун і народны паэт Ніл Гілевіч, якога падтрымлівала партыйнае кіраўніцтва.
Паводле слоў суразмоўцы, у яго каманды (у яе ўваходзілі калегі, знаёмыя, сябры) атрымалася знайсці назіральнікаў практычна на ўсе ўчасткі ў Ленінскім і Кастрычніцкім раёнах сталіцы, у Цэнтральным жа за выбарамі сачылі толькі на нешматлікіх.
“Па выніках галасавання ў першых двух [раёнах] я набраў 52%, а ў трэцім — нечаму 46%. У другім туры вынікі па гэтых раёнах былі прыкладна аднолькавымі, і я перамог са значным адрывам. Таму можна меркаваць, што ў першым туры некаторыя факты фальсіфікацый усё ж мелі месца”, — сказаў палітык.
Глынуўшы свабоды, прынесенай галоснасцю, народ перастаў успрымаць афіцыёз, які гучаў з трыбун. Водгук знаходзіла ўсё новае, свежае, дзёрзкае.
На думку Дабравольскага, менавіта смеласць і рэзкасць яго выказванняў паўплывала на выбар выбаршчыкаў. Прагнучы альтэрнатывы, падкрэсліў ён, людзі “самі шукалі інфармацыю пра кандыдатаў”, перад паходам на выбарчы ўчастак яны “фактычна ведалі, хто і чым дыхае”.
Агітацыйная ўлётка цяпер нябожчыка навукоўца Юрыя Варонежцава, які быў абраны народным дэпутатам СССР ад Гомеля
Пасля абрання, адзначыў палітык, дэмакратычна настроеныя дэпутаты “былі гатовыя змагацца за перамены”, але разумелі, што наўрад ці можна “ўсё змяніць у краіне” ў адзін момант.
“Хацелася выбрацца з гэтай задухі і страху, калі за адкрытае выказванне свайго меркавання можна было страціць працу, быць арыштаваным ці трапіць у псіхлячэбніцу, — узгадаў суразмоўца. — Калі мяне ў маім аддзеле (у той час працаваў інжынерам-канструктарам у Канструктарскім бюро дакладнага электроннага машынабудавання. —“Позірк”.) зусім нечакана вылучылі ў кандыдаты, сказаў калегам: “Што вы, якія выбары, хто я такі, каб быць народным дэпутатам СССР?” І тады яны мне кажуць: “А давай паспрабуем, ты ж смела выступаеш, у тым ліку і з крытыкай кіраўніцтва”. Вось і паспрабавалі. Перамаглі”.
“Усебеларускі народны сход смешна параўноўваць са З’ездам народных дэпутатаў”
Праз два дзесяцігоддзі Міжнародны фонд сацыяльна-эканамічных і паліталагічных даследаванняў (“Гарбачоў-Фонд”) назваў “незвычайным і смелым” рашэнне тагачасных уладаў трансляваць з’езд у жывым эфіры тэлебачання. Гэта ператварыла яго “ў свайго роду ўсенароднае веча”, сход стаў “урачыстасцю галоснасці”, гаварылася ў дакладзе “Гарбачоў-Фонду” пра 1989 год ў расійскай і сусветнай гісторыі.
У цяперашняй Беларусі аналагічны арэол, верагодна, задумвалася стварыць вакол Усебеларускага народнага сходу (УНС), які Аляксандр Лукашэнка ахрысціў “славянскім вечам у яго сучасным абліччы”.
“Па-простаму — народны сход, які цяпер стаіць вышэй за ўсе галіны ўлады, меркаванне якога павінен улічваць і кіраўнік дзяржавы”, — заявіў ён 24 красавіка 2024 года на першым пасяджэнні УНС з пашыранымі паўнамоцтвамі, замацаванымі ў Канстытуцыі.
Праваабаронцы: Спосаб фармавання УНС далёкі ад дэмакратычнага
18 траўня, Позірк. Хаця Усебеларускі народны сход пастулюецца як "вышэйшы прадстаўнічы орган народаўладдзя", спосаб яго фарміравання "далёкі ад дэмакратычнага прадстаўніцтва", гаворыцца ў аналізе кампаніі назірання за электаральнымі працэсамі "Праваабаронцы за свабодныя выбары". Паводле звестак аўтараў, толькі 15% складу УНС фармальна …
На думку Дабравольскага, “смешна параўноўваць” УНС са З’ездам народных дэпутатаў, паколькі ініцыяваны Лукашэнкам сход “інакш як падробкай, імітацыяй не назавеш”.
“У 1989 годзе былі выбары, — падкрэсліў суразмоўца. — Так, з усімі дзівацтвамі той сістэмы абмежаванняў, але ў людзей была магчымасць абраць, таму што лічылі галасы. І калі ў 1990 годзе абіралі Вярхоўны Савет Беларусі 12-га склікання, атмасфера была яшчэ больш свабоднай. Пасля 1996 года ў Беларусі не было сумленных выбараў, суцэльныя фальсіфікацыі”.
У 2020 годзе беларусы, паводле слоў палітыка, заявілі пра сваё права на рэалізацыю арт. 3 Канстытуцыі, якая абвяшчае: “Адзінай крыніцай дзяржаўнай улады і носьбітам суверэнітэту ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляецца народ”.
“Але былы прэзідэнт не прызнаў права беларусаў абіраць кіраўніцтва краіны, — канстатаваў ён. — І зараз развязаная сапраўдная вайна супраць народа, якому ўлада помсціць за тое, што ён яе не падтрымаў. А атмасфера стала яшчэ больш задушлівай, чым была напрыканцы 1980-х”.
Разам з тым ён упэўнены, што перамены, паколькі людзі іх прагнуць, рана ці позна адбудуцца.
“Спадзяюся, што хутчэй за рана, чым позна. І Беларусь выйдзе з палітычнага крызісу, правёўшы сапраўдныя выбары ва ўсе органы ўлады і мясцовага самакіравання”, — адзначыў Дабравольскі.